De wereld van de Rotterdamse kunstenaar, 18 - Ton van Os
Sinds het jaar 2000 staat het werk van Ton van Os in het teken van de muziek van Morton Feldman, een Amerikaanse componist, uit New York, die abstracte muzikale klankwerelden maakt. Als je zijn werken beziet waan je je in het heelal, in het sterrenstelsel, vol met planeten en manen. Even later is er een associatie met het brailleschrift of een topografische kaart.
Het werk van Ton van Os is nu te zien op vier verdiepingen van de Rotterdamse Rechtbank op het Wilhelminaplein. Het was een van de interessantste entrees die ik tot nu toe bij een tentoonstelling had gehad. Voordat ik het werk kon zien moest ik, onder toeziend oog van twee medewerkers, door een detectiepoortje en, net als op het vliegveld, alle metalen spullen even in een dienblad achterlaten.
De rechtbank als kunstpodium
Een maand eerder was ik bij de opening van de tentoonstelling geweest. Rechter Leo van Die, lid van de kunstcommissie van de Rotterdamse rechtbank, legde in de rechtszaal uit, dat de rechtbank al een tijdje beeldende kunstenaars een podium biedt voor hun werken. Alle medewerkers en bezoekers van de rechtbank en overige geïnteresseerden kunnen op deze manier met kunst in aanraking komen.
De kunstcommissie heeft contact met een aantal Rotterdamse galerieën en in overleg met de galeriehouders worden kunstenaars en hun werken geselecteerd. In het geval van Ton van Os, is dat Bob Smit Gallery. Behalve Van Die, sprak ook Bob Smit een woordje op de opening. In maart/april stond het werk van Van Os in de galerie centraal.
Morton Feldman
Een maand na de opening ben ik weer in de Rechtbank en loop ik met Ton van Os door zijn expositie. We beginnen bovenaan, op de vierde verdieping.
Van Os: “De kunstcriticus Jan Donia schreef in een artikel over mijn werk dat ‘zodra een schilderij het atelier verlaat iedereen vrij is om zijn interpretatie eraan te geven’. Feldman’s composities bevinden zich in een oneindige ruimte, een universum. Het zijn extreem kwetsbare, abstracte klankwerelden; fragmenten uit de eeuwigheid. Zoals Feldman in zijn muziek probeer ik in mijn werk met zo weinig mogelijk middelen tot een verstild ‘beeld’ te komen.”
Hij vertelt me wat meer over Morton Feldman (1926-1987) . “Sommige van zijn composities duren wel vierenhalf uur en langer. Hij had veel schilders onder zijn vrienden. Dat waren de abstract expressionisten: De Kooning, Philip Guston, Mark Rothko. Feldman is moeilijk na te volgen, maar zijn invloed was en is groot. Hij is, zoals ook zijn vriend John Cage, een cultfiguur, en voor veel componisten belangrijk, zoals bijvoorbeeld de Amerikaanse componist John Luther Adams en de Nederlands/Griekse componiste Calliope Tsoupaki. Voor Cage konden alle klanken muziek zijn: de stoomfluit van een trein, het geraas van het verkeer en zelfs de stilte was een vorm van geluid. Zie de beroemde compositie 4’33’’. Feldman was ook vernieuwer, maar heeft minder geëxperimenteerd dan Cage.
Later in zijn leven schreef Feldman klassiek genoteerde grote werken voor orkest, maar in het begin werkte hij vaak als een schilder. Hij ordende zijn noten op vellen papier die hij aan de muur hing. Die ging hij van een afstandje bekijken en vervolgens hergroeperen. Hij heeft niet alleen veel gecomponeerd, maar ook veel geschreven, over muziek, literatuur en beeldende kunst. Hij kon als een standup comedian uren durende lezingen geven. In de jaren tachtig was er in Middelburg een het Festival Nieuwe Muziek en Feldman’s lezing tijdens het festival is later uitgeschreven. Deze transcripties: ‘The Middelburg Lectures’ zijn heel spannend en bijzonder om te lezen. Ik ben daar ook een keer geweest. Er werd veel aandacht geschonken aan de nieuwe gecomponeerde muziek. Het werd georganiseerd door Ad van ’t Veer, een charismatisch persoon.”
We lopen langs de schilderijen, en blijven bij enkele staan. Alle werken zijn acryl op canvas. MF achter de titel betekent Morton Feldman. We beginnen meteen al bij (een verwijzing naar) een sleutelwerk.
AN EXTATIC INSTANT MF XXXV, 2003, 140 x 150 cm
“Dit een blow up van een fragment uit het grote schilderij van 180 x 300 cm ‘AN OVERALL TEXTURE OF SOUND MF/JP XXXIII’ dat ik in 2003 maakte. Dit grote schilderij is geïnspireerd op het belangrijke werk ‘NUMBER 32’ van Jackson Pollock. Maar mijn grote schilderij paste niet aan de muren van het Gerechtsgebouw. Vandaar dit wat kleinere werk. Veel werken die in het teken van Feldman staan zijn hierop terug te voeren. De aanloop was in 1999. Dat waren gekleurde lijnen. In 2000 begon het met de dots.
Op mijn werktafel ligt altijd een werkblad. Op dat werkblad ontstond na verloop van tijd een wolk stippen van inkt- en viltstiftsporen met een bijzondere regelmatige/onregelmatige structuur. Die structuur van stippen, ‘dots’ bracht me op het idee om die voor mijn Feldman schilderijen te gaan gebruiken. Ook om mijn grote schilderij van 180 x 300 cm, een hommage aan Morton Feldman en Jackson Pollock, te ordenen heb ik de structuur van deze ‘dots’ gebruikt. De ‘dots’ in dit werk waren nog klein. Vervolgens dacht ik: hoe ziet zo’n dot er eigenlijk uit? Toen heb ik zo’n dot uitvergroot, en nog eens uitvergroot. En toen wist ik wat ik kon gaan doen.
Als er in een schilderij iets mislukte, bracht me dat wel op een idee voor een volgend werk. Inmiddels zijn er meer dan 140 grote Feldman werken, waaronder veel 2-luiken en 7-luiken. Het lijkt veel, maar schrijvers doen soms ook vele jaren over een boek. In de hele periode heb ik geen schilderijen buiten dit thema gemaakt. Voor 2000 wel, toen maakte ik ander werk.”
CONTINUALLY VARYING IN GOLD, MF XLI, 2003, 120 x 200
Het schilderij doet me denken aan een notenbalk. Van Os: “Je ziet in iedere ‘laag’ zeven vlakken van 20cm lang. Iedere vlak heeft een bepaalde structuur, waarbij de lichtinval gelijk is, maar steeds anders uitwerkt. Het is een eindeloze stroom van klanken. Als ik werk klinkt meestal de muziek van Feldman.”
AN ACOUSTICAL APPEARANCE MF LIII, 2004, 200 x 125 cm
“Je ziet een grote structuur. Naderhand heb ik er een ellipsvormige cirkel van licht in aangebracht. Toen ging het spreken. Het is intuïtief ontstaan. Ik zette een paar stippen en vervolgens keek ik waar de andere moesten komen. Ik moest vermijden dat één plek een accent kreeg. Het is moeilijk een lichtbron aan te wijzen, er zijn zoveel lichtbronnen. Ik hoop maar dat de toeschouwer daarover geen vragen stelt.”
FROM NOTHING TO EVERYTHING MF LVII, 2005, 295 x 75 cm
Een langwerpig werk. “Precies in het midden van het schilderij gaat het licht naar links en naar rechts. Dat kan eigenlijk niet. Ik heb het werk nadat het voltooid was voorzien van een heel dun – bijna onzichtbaar – laagje vernis waar ik een puntje zwart door had gemengd om alle dots met elkaar te verbinden. Bij dit werk heb ik van de linker- en rechterkant van het schilderij naar het midden gewerkt. Vanaf het midden geven de dots licht aan elkaar.”
Dan zijn er de kleinere werken in de serie ‘Studie MF’. Het zijn een soort vingeroefeningen, met dezelfde insteek. We bekijken er een paar. “Het is veel werk om een groot vlak er vanzelfsprekend uit te laten zien. Grote werken moeten vlekkeloos zijn. Als het niet zo is, werkt het niet. De studies zijn ook technische oefeningen. Als ik die onder de knie had, kun ik weer aan een groot schilderij beginnen.”
WAITING MF/LF XCII, 2010, 180 x 180cm
Het doet me denken aan sommige werken van Rothko. Van Os: “Als men de gelijkenis trekt met het werk van Rothko, beschouw ik dat als een compliment. Feldman was meer beïnvloed door schilders dan door musici. Hij zei dat, naast Mondriaan, de colourfield paintings voor hem het belangrijkst waren. Dat hij zich had kunnen ontwikkelen door de werken van Guston, Rothko, Newman, De Kooning, Pollock en nog vele anderen. Hun werk verwijst niet naar iets in de buitenwereld, het gaat om wat er op het schilderij zelf staat. Ik heb een aantal schilderijen met de titel WAITING gemaakt, ieder schilderij ziet er anders uit. WAITING verwijst naar het wachten op het goede moment. Soms werkte Feldman niet lang achter elkaar. Maar als het op het goede moment gebeurt is het voldoende. Dat geldt ook voor mij.”
We lopen langs een werk waarin hij zilver heeft gebruikt. “Het is moeilijk de achtergrond egaal te krijgen met zilver. Bij grijs is dat geen probleem, dat droogt gelijkmatig op. Het zilver fonkelt. Het geeft nét iets meer.” Hij wijst een van de bollen bij de rechterrand aan. “Die rand heb ik net niet dekkend gemaakt. Dat geeft iets ruimtelijks. Als ik aan een groot schilderij bezig was, en ik wist het even niet meer, dan keek ik even naar mijn Studies, die ik in de buurt had opgehangen.”
CENTER OF ACTIVITY
In 2009 – 2010 komt er een serie werken met de titel CENTER OF ACTIVITY. Grote ronden bollen,in verschillende tinten rood en magenta. Hoe maakt hij de bollen precies bolvormig? “Heel eenvoudig. Van een latje maak ik met een spijkertje en een krijtje een passer en kon dan een cirkel trekken.” Heeft hij een voorkeur voor rood gekregen? “ Dat niet. Ik heb meer zwart/wit dan rood/magenta werk gemaakt, maar ook andere kleuren gebruikt: goud, zilver, geel, aardkleuren."
Dan komen bij een schilderij met behalve de aanduiding MF (Morton Feldman) ook LF: WAITING MF/LF, 2010, 180 x 180 cm. “LF is Lucio Fontana. Hij maakte sneden in het doek met een stanleymes. Dat soort schilderijen noemde hij WAITING. Je ziet hier een bol en je weet niet of hij ontstaat of op het punt van verdwijnen staat. Het is een klank die je of gaat horen of die wegsterft.”
Het is een voorbeeld van een schilderij waarin je à la Rothko in kunt ‘verdwijnen’. Van Os: “Het is een wonder als ik dat af en toe kan bereiken. Ik hecht er ook aan dat je niet of nauwelijks kunt zien dat het geschilderd is. Geen verfstrepen of verfdruppels. Dat je ook niet kunt zien waar ik begonnen ben. Alsof het altijd al bestond.”
Vlak voor de tentoonstelling bij de Rotterdamse rechtbank hing het werk van Ton van Os op de kunstbeurs van het North Sea Jazz festival in de Bob Smit Galerie. “Er was veel belangstelling. Het festival werd bezocht door 27.000 mensen per dag, drie dagen lang. Twee van mijn grote schilderijen zijn tijdens het festival aangekocht door Nederlandse en Engelse verzamelaars."
De tentoonstelling in de Rotterdamse Rechtbank is nog tot en met 31 oktober te zien.
Afbeeldingen: 1) IKON OF MAGENTA AND RED MF CXXVIII, 2014, 135 x 135 cm, 2) BIMETALLICAL FLOW MF/PHG LXVI, 2005, 100 x 300cm, 3) AN OVERALL TEXTURE OF SOUND MF/JP XXXIII 2003, 180 x 300 cm, 4) TIME CANVAS MF VIII, 1999-2000, 148 x 150 cm, 5) COPPERY TIME CLUSTER MF/JP XXII, 2001-2002, 130 x 150 cm, 6) WAITING MF/LF C, 2001-2012, 190 x 200cm, 7) VISUAL-AURAL MOBILE MF LV 2004-2005, 300 x 130 cm, 8) NATURAL FLUIDITY MF LVI, 2004-2005, 300 x 75 cm, 9) CAPTURING THE MOMENT MF XXXVII, 2003, 140 x 140 cm, 10) STUDIE MF, 2003, 50 x 55 cm, 11) STUDIE MF, 2003, 55 x 70cm, 12) STUDIE MF, 2011-2012, 50 x 50 cm, 13) Ton van Os, foto Sophie de Vos, 14) Ton van Os, foto André Smits
