Vanaf 1815 werd gewerkt aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie, een systeem van forten en sluizen dat een groot gebied onder water kon zetten. Zo moest voorkomen worden dat een eventuele vijand bij de belangrijkste Hollandse steden kon komen. Maar: dit verdedigingssysteem zou niet kunnen functioneren wanneer rivieren afgedamd werden. Zonder die rivieren viel er immers weinig onder water te zetten.
Al in 1819 waren er daarom plannen om bij de splitsing van Waal en Rijn een nieuw fort neer te zetten, dat ook deze splitsing moest beveiligen en de opmars van de vijand vertragen. Gerealiseerd werd dit pas in 1869. werd een groot sperfort gebouwd, dat de naam Fort Pannerden kreeg. De term ‘sperfort’ betekende dat dit een zelfstandig fort was, dat naar alle kanten verdedigbaar was. Het was een enorm bouwwerk: 70 bij 75 meter!
Fort Pannerden werd voor het eerst ingezet in de Eerste Wereldoorlog. Tussen 1914 en 1918 was het fort volledig bemand. Omdat Nederland neutraal bleef, werd er niet gevochten. Na de oorlog werd flink bezuinigd op de forten. Fort Pannerden werd daarom in 1926 tot ‘verdedigingswerk van geen klasse’ verklaard, waarmee het de militaire functie verloor. Het grootste deel van de bewapening werd naar elders verplaatst.
Nu toch echt...
Ruim tien jaar nadat Fort Pannerden buiten gebruik was gesteld, hing er weer oorlog in de lucht. Verschillende forten werden opnieuw geschikt gemaakt voor de verdediging van Nederland. Zo ook Fort Pannerden, en niet voor niets!
Toen het Duitse leger op 10 mei 1940 Nederland binnenviel, werden alle aanwezige militairen op hun post gezet. Onder een hemel vol vijandige vliegtuigen kwam de vijand gestaag dichterbij. De militairen wisten wat hen te doen stond. Om te beginnen, zou de veerpont van Doornenburg opgeblazen moeten worden, zodat de vijand het Pannerdensch Kanaal niet zomaar over kon steken.
De Nederlanders faalden op dit punt. Het verhaal gaat, dat de de staven dynamiet met zand waren gevuld, in plaats van met kruit. Toen probeerden ze de pont met mitrailleurvuur te vernietigen, maar ook dat mislukte. Pas toen een kanonneerboot in de buurt te hulp schoot, kon deze eerste opdracht volbracht worden.
Rond tien uur 's ochtends bleek dat de Duitsers ook zonder pont over konden steken. Precies achter een bocht in het kanaal bleven ze buiten bereik van de Nederlandse mitrailleurs. Daar konden ze op hun gemak in rubberbootjes naar de overkant peddelen.
Terwijl om Fort Pannerden heen bijna alle Nederlandse militaire bases werden ingenomen, wist het fort zich als een rots in de branding te handhaven. Het raakte echter steeds verder geïsoleerd. Op 11 mei kwamen rond 18.45 twee Duitsers, met witte vlag aan de loop van het geweer, naar het fort. Zij stelden de bevelhebbers voor een ultimatum. Om 19.30 gaf de bemanning van Fort Pannerden zich over. Verder vechten zou geen zin meer hebben.
De aftakeling begint
Na de eerste twee dagen van de oorlog werd Fort Pannerden niet meer gebruikt. Dat bleef zo, ook na de capitulatie. In 1959 werd het fort opnieuw ‘vestingwerk van geen klasse’. Toch was het niet geheel onbruikbaar. Het fort bleek een welkome bron van bouwmaterialen en werd tevens gebruikt als dump voor puin en munitie
Hierdoor was het fort nog nauwelijks toonbaar, maar toch werd het in 1969 een nationaal monument. Feitelijk veranderde de gang van zaken op het fort daardoor amper. Pas na twintig jaar kwam er een renovatieplan, toen de Stichting Fort Pannerden het voor het zeggen kreeg.
Acties om Fort Pannerden
De uitvoering van het plan liet echter nog jaren op zich wachten. De stichting kreeg niet voldoende geld bij elkaar en de hele rest van de negentiende eeuw gebeurde er niets. In juni 2000 was een groep mensen het echter zat dat Fort Pannerden zo aan het lot werd overgelaten. Zij kraakten het fort.
In de herfst van 2006 vond een spraakmakende ontruiming plaats, maar dat haalde niets uit. Korte tijd later werd het fort opnieuw gekraakt. Uiteindelijk kwamen krakers, stichting en gemeente Lingewaard tot een akkoord. Van 2008 tot 2011 werd hard gewerkt aan de grootscheepse restauratie van het fort. Sinds april 2012 is het fort geopend voor bezoekers.
